Një eksperiment tronditës i Universitetit të Psikologjisë në Virginia ka zbuluar një të vërtetë të frikshme: një individ i lënë për vetëm 15 minuta pa asnjë stimul arrin të zgjedhë vetëdijshëm dhimbjen – duke kërkuar deri në 100 goditje të vogla, por të dhimbshme elektrike, vetëm për të shmangur boshllëkun.

Ky eksperiment është vetëm një simptomë e një krize shumë më të thellë. Sipas Chris Hayes, autor bestseller dhe gazetar i njohur amerikan, vëmendja është kthyer në burimin më të rrezikuar në botë. Në librin e tij të ri The Sirens’ Call: How Attention Became the World’s Most Endangered Resource (Shkurti 2025), ai analizon se si ekonomia globale është ndërtuar mbi një luftë të pamëshirshme për vëmendjen tonë – një betejë që përfshin jo vetëm kompanitë e mëdha të teknologjisë, por edhe vetë politikën dhe fuqitë botërore.

Nga Nobelisti Herbert Simon tek kapitalizmi i vëmendjes

Ideja se vëmendja është një burim i rrallë nuk është e re. Në vitin 1969, ekonomisti fitues i Çmimit Nobel, Herbert Simon, theksonte: “Në një botë të mbingarkuar me informacione, vëmendja bëhet pasuria më e çmuar.” Ky koncept u zgjerua më tej në vitet ’90 nga shkencëtari Michael H. Goldhaber, i cili paralajmëroi se interneti do ta kthente vëmendjen njerëzore në një monedhë të re të epokës digjitale. Dhe kishte të drejtë. Sot, kompani si Google, Meta dhe X (ish-Twitter) janë ndërtuar mbi këtë kapitalizëm të vëmendjes, duke e shfrytëzuar për të krijuar pasuri marramendëse. Vetëm Google ka një vlerë tregu prej mbi 2 trilionë dollarësh – afërsisht sa Prodhimi i Brendshëm Bruto i Rusisë.

Por problemi nuk është më thjesht ekonomik. Ai është politik, dhe në SHBA ka arritur nivele të paprecedenta.

Donald Trump dhe Elon Musk: Aleanca e rrezikshme për kontrollin e vëmendjes

Sipas Hayes, dy figurat më të fuqishme që po shfrytëzojnë këtë krizë janë Donald Trump dhe Elon Musk.

Musk, i cili bleu Twitter-in për 44 miliardë dollarë dhe e shndërroi në X, nuk po investonte në një platformë sociale – ai po blinte një makineri vëmendjeje. Strategjia e tij? Përdorimi i taktikave manipuluese për të mbajtur përdoruesit të lidhur, duke polarizuar debatin publik dhe duke krijuar një cikël të pafund lajmesh tronditëse dhe provokimesh të qëllimshme.

Nga ana tjetër, Trumpi është mjeshtri absolut i kapitalizmit të vëmendjes. Ai e kupton se e vërteta ka rëndësi më pak se sa ekspozimi. Për shembull, ai ka pretenduar se SHBA ka shpenzuar 300 miliardë dollarë për Ukrainën – trefishin e ndihmës europiane – kur në realitet shifra është gjysma e kësaj. Pse? Sepse ai e di se shpërndarja e informacionit të rremë është më e fuqishme se korrigjimi i tij, sidomos në një botë ku njerëzit nuk kanë më durim të fokusohen në të vërtetën.

Dhe tani, kulmi i absurditetit: Trump ka lançuar kriptovalutën e tij, të blerë nga mbështetësit e tij, duke shfrytëzuar jo vetëm vëmendjen, por edhe emocionet e turmave për përfitime personale. Ky është shembulli perfekt i mënyrës sesi kapitalizmi i vëmendjes po kthehet në një mjet politik dhe ekonomik të rrezikshëm.

Shqetësimi i Evropës dhe beteja kundër manipulimit

Bashkimi Europian po përpiqet ta frenojë këtë fenomen përmes Aktit për Shërbimet Dixhitale, duke ndaluar përdorimin e dark patterns – teknika dizajni që manipulojnë përdoruesit për të qëndruar më gjatë në platformat dixhitale. Por zbatimi i këtyre rregullave është i vështirë, sidomos tani që Trump dhe Musk kanë formuar një bllok të përbashkët kundër rregullave të BE-së.

Një nga ekspertet kryesore të këtij fenomeni, psikologia Gloria Mark, ka dokumentuar sesi koha mesatare e fokusit të një personi në një ekran ka rënë nga 2 minuta e gjysmë në vitet 2000, në vetëm 47 sekonda sot. Kjo nuk është një rënie e rastësishme – është rezultat i një lufte të qëllimshme për vëmendjen tonë, një luftë që na lë të lodhur, të shpërqendruar dhe të pambrojtur ndaj manipulimeve politike dhe ekonomike.

A ka një zgjidhje?

Chris Hayes nuk e sheh të ardhmen plotësisht të errët. Ai sugjeron disa masa:

Stërvitje të vëmendjes – Shmangia e shpërqendrimeve për periudha të caktuara çdo ditë, si një formë e forcimit të rezistencës ndaj manipulimeve.

Rregullim i rrjeteve sociale – Kufizimi i fuqisë së platformave për të manipuluar vëmendjen, duke vendosur barriera ligjore për përdorimin e taktikave mashtruese.

Taksa për ndotjen e vëmendjes – Ashtu si ndotja mjedisore ka një kosto për shoqërinë, edhe ndotja e vëmendjes duhet të ketë një kosto për kompanitë që e shfrytëzojnë në mënyrë të pamëshirshme.

Në një epokë ku vëmendja është bërë arma më e fuqishme dhe njëkohësisht burimi më i kërcënuar, alternativa e vetme është të luftojmë për ta mbrojtur atë. Siç thoshte Antonio Gramsci: “Pesimizëm i inteligjencës, optimizëm i vullnetit.”

Koha për të zgjedhur është tani. Do ta mbrojmë vëmendjen tonë, apo do ta dorëzojmë tek ata që e përdorin kundër nesh?/MekuliPress.com/